U okviru projekta „REDISCOVER - Otkrivanje, izlaganje i korišćenje jevrejske kulturne baštine u dunavskom regionu” koji okuplja preko deset zemalja učesnica, među kojima je i Crna Gora, poslenici Studija „ENForma” se bave pilot aktivnostima u arhivskim i arhitektonskim istraživanjima jevrejske kulturne baštine u Boki Kotorskoj, gdje im je partner Opština Kotor - Kancelarija za međunarodnu saradnju. Radili su istraživanja u domaćim arhivima, u arhivima u Dubrovniku, Zadru, Splitu, Trstu, Beču i Budimpešti, koji su im bili dostupni. S obzirom na epidemiološku situaciju, uspjeli smo dosta toga otkriti, pronaći, prevesti.
– Mi smo od avgusta do danas radili istraživanja od 16. Do 20 vijeka o kretanju Jevreja kroz Boku, takođe smo radili restauratorske radove na Malom jevrejskom groblju u Škaljarima, radovi su završeni prošle nedjelje. Preveli smo sve natpise sa grobova, koji su na hebrejskom, njemačkom i italijanskom jeziku, arhitekstonski snimili groblje, sa svim neophodnim dokumentima. Nakon toga smo radili arhitektonska istraživanja na Vili Karmel na Prčanju, koja je u prošlosti bila odmaralište za jevrejsku djecu Udruženja iz Beograda, istorijski je bila vlasništvo Jevrejske zajednice, ali više nije. Ta vila se rekonstruiše, pa smo i to dotakli. Bivše odmaralište, čiju smo arhitektonsku analizu pravili, sada je privatno i nijesmo smjeli puno da zadiremo dalje. Kroz arhivske podatke smo došli do toga da je i kuća u Starom gradu pod anagrafskim brojem 314 bila vlasništvo jevrejskih familija, to je objekat sadašnjeg Hrvatskog konzulata na Pjaci od Muzeja – objašnjava za „Dan” Marija Novaković, arhitekta-konzervator Studija „ENForma”.
Ona naglašava da će jevrejsko groblje i Vila Karmel će biti obilježeni info-tablama uz kratak opis o tome šta su bili i šta jesu.
– Jevrejsko groblje je mala parcela između katoličkog i poravoslavnog groblja na gradskom groblju u Škaljarima. Na groblju su rađena epigrafska, genealoška istraživanja svih tih familija koje su tamo sahranjene, u arhivu smo došli do podataka o svim tim familijama, napravili smo njihova porodična stabla, sve smo istražili i to će sve biti objedinjeno u jednoj lijepoj dvojezičnoj studiji na našem i na engleskom jeziku. Na kraju ćemo objaviti „semetery studiju” koja će obuhvatiti i malo jevrejsko groblje i veliko Gradsko groblje u Škaljarima, kazala nam je Novaković i dodala da će istraživanja rezultirati izložbom u Galeriji Pomorskog muzeja Crne Gore, koja će se prezentovati i kroz Veče jevrejske kuhinje. U Crkvi Sv. Duha već je održan „onlajn” koncert jevrejskih kompozitora i izvorne muzike.
– Jevreja u Boki nikada nije bilo mnogo, imamo i Sefarde i Aškenaze, sad ima pet familija, ali, oni su već dosta pomiješani, sa nama su se asimilovani, što je potpuno normalno, mnogo njih je prešlo u katoličanstvo iz znanih razloga njihovog kretanja, bježanja... Oni su najpoznatiji bili kao doktori, uvijek su se temeljno obrazovali i bili su istaknuti kao trgovci, to je svima poznato – zaključuje Novaković.
M.D.Popović

---